مالکیت فکری
زمانی که شخص یا گروهی دست به تولید می زنند قطعا یکی از نگرانی های آن ها چگونگی حفظ نام خالق آن اثر و اعلام آن به تمامی استفاده کنندگان یا بینندگان و یا خوانندگان آن اثر می باشد اما همیشه سوژه ی خلق شده جز کالا یا محصولات قابل فروش به حساب نمی آید که قابل لیبل چسباند یا دارای بسته بندی و یا قالب نمایشی باشد که بتوان بر روی آن نام خالق آن را درج کرد. گاهی سوژه ممکن است یک ایده برای چگونه معرفی کردن محصول تازه و لوکس یک کارخانه ی مطرح اتومبیل سازی باشد یا معرفی یک نوشیدنی با ترکیبات تازه از کارخانه ای جدید. آنچه که در اینجا مطرح است حفظ مالکیت فکری اثر خلق شده می باشد، چرا که در جامعه فعلی ارزش ایده و قدرت اثر گذاری آن به خصوص در معرفی و تداعی تولیداتی که مستقیما بر جسم و روان جوامع سر و کار دارند کاملا آشکار است. از این رو یکی از دغدغه های جامعه ی متمدن امروز به منظور حفظ دارایی فکری، ایجاد یک رویکرد مشارکتی و هماهنگ در سطح بین المللی بوده است.
وایپو، سازمان جهانی مالکیت فکری که یکی از مهمترین سازمان های بین المللی در حوزه مالکیت فکری است، بر اساس کنوانسیونی مصوب چهاردهم جولای سال 1967 در اجلاس استکهلم ( بازبینی و اصلاح در تاریخ 28 سپتامبر سال 1979 ) تاسیس و آغاز به کار کرد که در حال حاضر 191 کشور به عضویت این سازمان در آمده اند.
گفتنی است که ریشه های ابتدای شکل گیری وایپو به ده سال پیش از تصویب کنوانسیون پاریس و برگزاری نمایشگاه بین المللی اختراعات، باز می گردد. این نمایشگاه در سال 1837 و با هدف ارائه آخرین اختراعات و دستاوردهای فنی، در وین اتریش برگزار گردید و از آنجا که هیچ گونه مقرراتی برای حمایت از اختراعات وجود نداشت، با استقبال شرکت های فناوری و مخترعین مواجه نشد. همین موضوع سبب شد تا یک دهه بعد، کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی، در سال 1883 به تصویب برسد. کنوانسیون برن نیز که در زمینه ی حفاظت از آثار ادبی و هنری فعالیت داشت در سال 1886 به تصویب رسید و در ادامه توافقنامه مادرید در سال 1891 شکل گرفت. در ادامه ایده ای مطرح گردید که این دو کنوانسیون با یکدیگر ادغام شده و وظایف محوله را انجام دهند. به دنبال این تصمیم دفتر جدید که اصطلاحا بیرپی BIRPI نام گرفت در برن سوئیس مستقر شد.
پیشرفت و توسعه مفهوم مالکیت فکری در نیمه اول قرن بیستم، موجب شد که بیرپی نیز با تغییراتی مواجه شود، به‌طوری که در سال ۱۹۶۰ میلادی، مشابه با بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی و با هدف نزدیکی به مقر سازمان ملل متحد، به شهر ژنو منتقل شد. یک دهه بعد و در اجلاسی که در استکهلم سوئیس برگزار شد، کنوانسیونی تحت عنوان «تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization (WIPO »، با هدف هماهنگی بیشتر بین اداره‌های کنوانسیون پاریس و برن و کارآمدسازی بیرپی، به تصویب رسید و بنیان وایپو که امروز به صورت گسترده در حوزه مالکیت فکری فعالیت دارد، نهاده شد. بر این اساس، بیرپی به سازمان جهانی مالکیت فکری، تغییر نام داد و در سال ۱۹۷۴ میلادی، در یک موافقت‌نامه با سازمان ملل، یکی از ۱۶ سازمان تخصصی وابسته به این نهاد معرفی شد، تا فعالیت‌های مرتبط با مالکیت فکری را بهبود بخشیده و با تسهیل انتقال فناوری بین جوامع، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را موجب گردد. (بنا بر ماه ۲۷ منشور حقوق بشر سازمان ملل، در خصوص حق مالکیت فکری، افراد از حقوق و منافع مادی و معنوی حاصل از تولیدات علمی، ادبی و هنری، بهره‌مند می‌گردند. در حقوق مالکیت فکری نیز، مانند دیگر انواع حقوق مالکیت، خالق یا مالک گواهی ثبت اختراع، نشان تجاری و یا حق کپی‌رایت، از منافع دارایی فکری خود بهره‌مند خواهد بود.)
انواع دارایی و تقسیم بندی در زمینه ی حمایت از آن ها:
دارایی های پولی: پول، اعتبار، وام و غیره.
دارایی های فیزیکی: زمین، ساختمان، کالا، موجودی انبار و غیره.
دارایی های فکری: هر نوع دارایی غیرفیزیکی دیگر همچون دانش فنی، بانک اطلاعات تجاری، ایده ها، طرح های صنعتی و غیره.
تقسیم بندی بر مبنای ماهیت مورد حمایت : مالکیت معنوی – مالکیت مادی
تقسیم بندی بر مبنای مصادیق مورد حمایت : مالکیت ادبی – هنری و مالکیت صنعتی
ساختار WIPO و ارکان کلیدی
سازمان جهانی مالکیت فکری، دارای دو رکن اصلی، شامل «مالکیت صنعتی» (پتنت، نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی) و «کپی‌رایت» (آثار ادبی، موسیقی، هنری، عکاسی و زمینه‌های صوتی و تصویری) است. ساختار این سازمان، متشکل از موارد زیر است:
مجمع عمومی: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو و اتحادیه‌های برن و پاریس؛
اجلاس: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو، اعم از این‌که عضو اتحادیه‌های برن و پاریس باشند یا نباشند؛
کارگروه هماهنگی: شامل تعداد مشخصی از اعضای وایپو که عضو کارگروه اجرایی اتحادیه‌های پاریس یا برن هستند؛
دفتر بین‌المللی: دبیرخانه سازمان محسوب می‌شود؛
مدیرکل فعلی وایپو، «فرانسیس گری» نام دارد که از اول اکتبر سال ۲۰۰۸ میلادی، به این سمت برگزیده شده است. وی در ماه می ۲۰۱۴، برای یک دوره ۶ ساله دیگر در سمت خود ابقاء گردید که بر این اساس، دوره ریاست وی، تا سپتامبر ۲۰۲۰ ادامه خواهد داشت. گری، تا بدین‌جا بر موضوعاتی نظیر چالش‌های سیستم ثبت اختراعات «PCT» و سیستم بین‌المللی کپی‌رایت، به‌ویژه در مواجهه با تغییرات سریع فناوری در جهان و افزایش تقاضا برای حفاظت از دارایی‌های فکری، کاهش شکاف بین کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته و نیز، تشویق و ترویج نوآوری در سطح جهان، متمرکز بوده است.
استراتژی‌ها و سیاست‌های توسعه‌ای WIPO
همان‌گونه که در مقاله اشاره شد، در حال حاضر، ۱۹۱ کشور جهان عضو سازمان جهانی مالکیت فکری هستند. در وب‌سایت این سازمان آمده است که عضویت در وایپو، برای کشورهایی که یکی از شرایط زیر را داشته باشند، امکان‌پذیر است:
یکی از اعضای کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی و یا کنوانسیون برن برای حمایت از آثار هنری و ادبی؛
هر یک از اعضای سازمان ملل متحد یا یکی از آژانس‌های تخصصی آن و نیز، اعضای آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و دادگاه بین‌المللی؛
دعوت‌شده توسط مجمع عمومی WIPO جهت عضویت در این سازمان؛
یک نکته بسیار جالب در مورد وایپو که آن را از دیگر سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل متحد متمایز می‌سازد، خودکفایی تقریباً کامل این سازمان، از منظر مالی است. برآورد وایپو در برنامه دوسالانه ۱۹-۲۰۱۸ از درآمد خود، بالغ بر ۸۰۰ میلیون فرانک سوئیس است؛ در حالی که پیش‌بینی شده است، هزینه‌های این سازمان در حدود ۷۲۵ میلیون فرانک خواهد بود. گفتنی است، تقریباً ۹۵ درصد از درآمدهای وایپو، ناشی از خدمات ارائه شده به کاربران سیستم‌های بین‌المللی، شامل :
PCT : سیستمی برای ثبت بین‌المللی درخواست پتنت با ۱۵۲ عضو
Hagu : سیستمی برای ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی با ۷۰ عضو.
مادرید : سیستمی برای ثبت و مدیریت نشان‌های تجاری با ۱۱۹ عضو می‌باشد.
در آخرین سند استراتژیک وایپو که به تشریح برنامه راهبردی میان‌مدت این سازمان طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ میلادی می‌پردازد، مأموریت اصلی وایپو چنین تعریف شده است: «ارتقاء نوآوری و خلاقیت، با هدف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تمامی کشورها، از طریق یک سیستم مالکیت فکری بین‌المللی متعادل و مؤثر». در این سند که اصطلاحاً «MTSP» نام دارد، ۹ هدف کلیدی برای فعالیت‌های توسعه‌ای وایپو در نظر گرفته شده است که به ترتیب، عبارتند از:
۱. توسعه و تکامل متعادل چهارچوب نظارتی بین‌المللی برای مالکیت فکری؛
۲. ارائه خدمات بر «IP» در مقیاس جهانی؛
۳. تسهیل استفاده از دارایی‌های فکری برای اهداف توسعه‌ای؛
۴. هماهنگی و توسعه زیرساخت‌های «IP» جهانی؛
۵. تبدیل شدن به یک مرجع جهانی برای اطلاعات «IP» و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها؛
۶. همکاری بین‌المللی جهت توجه و احترام به دارایی‌های فکری؛
۷. مسیریابی و آدرس‌دهی «IP» در رابطه با موضوعات و مسائل سیاستی جهان؛
۸. ایفای نقش رابط و پاسخگویی به اعضاء و تمامی ذینفعان؛
۹. ارتقاء و بهبود یک ساختار پشتیبانی مالی و اداری کارآمد، جهت اجرای بهتر برنامه‌ها.